Author Archives: LotteWijbrands

Hoezo lees je dit artikel? Hm? De kans dat je alleen na deze eerste zin al iets hebt gedacht als ‘ja hoor eens, jij zet dit online’ of ‘nou dan niet’ lijkt mij aanzienlijk. Hoezo reageer je zo defensief? Ik stel toch gewoon een vraag? Onzin natuurlijk. Een hoezo-vraag is niet gewoon een vraag. 

Er zit een wereld van verschil tussen ‘waarom’ en ‘hoezo’. Ik geef les aan een klas met een paar fervente hoezo-zeggers en zij hebben me doen inzien dat ‘hoezo’ en ‘waarom’ absoluut geen inwisselbare woorden zijn. Ze vragen dingen als ‘hoezo moeten we dit leren’ en ‘hoezo is dit boek zo dik’ in plaats van ‘waarom moeten we dit leren’, en ‘waarom is dit boek zo dik’. Die waarom-vragen kunnen oprecht zijn en kan ik beantwoorden met inhoudelijke redenen. Ik kan iets zeggen als ‘omdat het je helpt moeilijke teksten te begrijpen’ of ‘omdat alle stof van de bovenbouw erin staat’. De hoezo-vragen maken zo’n antwoord volstrekt onmogelijk. 

Dat komt omdat een hoezo-vraag geen echte vraag is. Hoezo is een verwijt. Iemand die een zin begint met ‘hoezo’ wil geen antwoord, maar zijn onvrede uiten. De reden dat het toch de vorm van een vraag heeft, is omdat de onvrede voorkomt uit onbegrip. De hoezo-zegger uit het bovengenoemde voorbeeld snapt niet waarom hij iets moet leren en wíl dat ook niet snappen, want hij heeft allang bepaald dat het onzin is. Hoezo is daarmee een soort aanvallende retorische vraag: een vraag waar de spreker geen antwoord op wil – hooguit excuses.

Reageren op een hoezo-vraag is lastig. Het is tricky om in te gaan op de sfeer die eromheen zit, want je gesprekspartner zal onvermijdelijk komen met ‘het is gewoon een vraag’. Je kunt dus eigenlijk niet anders dan de hoezo-vraag beantwoorden alsof het een waarom-vraag is. Een onzinnige exercitie, omdat je weet dat de ontvanger daar niet op zit te wachten. 

De impact van dit kleine woordje moet niet onderschat worden. Hoezo is een wapen dat zich kan meten met middelen als sarcasme en ironie. Het is krachtig in zijn ongrijpbaarheid, dodelijk in zijn onafwendbaarheid. ‘Hoezo’ is een in verontwaardiging gedrenkte beschuldiging, verpakt in een vraag. Hoezo wordt hier niet meer over geschreven?

Er zijn maar drie dingen die kunnen loeien: koeien, sirenes en verwarmingen. Dat maakt het volgens mij het Nederlandse woord met de meest merkwaardige inzetbaarheid. Een goede tweede plaats is voor ‘sneuvelen’: soldaten, servies, ruiten en records. En voor de derde plek zou ik ‘kneuzen’ willen nomineren: lichaamsdelen en kruiden.

Er zijn natuurlijk veel woorden beperkt inzetbaar. Alle woorden, eigenlijk, behalve wellicht ‘smurfen’. ‘Meringue’ bijvoorbeeld: erg beperkt. ‘Aansprakelijkheidsverzekering’, niet in alle situaties bruikbaar. Om over ‘svarabhaktivocaal’ nog maar te zwijgen. Het is handig dat woorden beperkt inzetbaar zijn, want het maakt een hoop nuances mogelijk. Er bestaat een taal met maar 137 woorden, het Toki Pona. Alle woorden moeten daarin dus heel breed gebruikt worden. Dat is wel leuk, maar ook totaal onhandig. Het is dan ook geen natuurlijke taal.

Aan de andere kant zijn de meeste woorden wel in meer dan één situatie inzetbaar. Sommige woorden dragen een brede betekenis, Woorden als ‘leuk’ en ‘dingetje’ zijn daarbij absolute koplopers. Daarnaast hebben veel woorden letterlijke en figuurlijke betekenissen. Kolen kunnen bijvoorbeeld gloeien, maar ook je wangen, of jijzelf van trots. Een luchtballon kan dalen, maar de temperatuur of het vertrouwen ook. Ook dat is praktisch. We willen ons genuanceerd kunnen uitdrukken, maar ook een enigszins behapbaar lexicon hebben. 

Meestal is die balans tussen brede en beperkte inzetbaarheid logisch, maar soms is de combi wel heel wonderlijk. Koeien, sirenes en verwarmingen – wat is dat nou voor rijtje? Behalve bovengenoemde verbaas ik mij ook over oplossen (problemen en sommige stoffen in een vloeistof), gieren (de wind om het huis, mensen van het lachen) en vergeet niet het opmerkelijke duo guur (het weer) en onguur (een type). Een eervolle vermelding ook voor het woord ‘onverrichterzake’, wat je eigenlijk alleen gebruikt in combinatie met ‘huiswaarts keren’. 

Zijn er meer woorden met zo’n vreemd gebruik? Ik hoor ze graag.

– Er zijn maar 3 dingen die kunnen loeien: koeien, sirenes en verwarmingen.

– Kneuzen kun je alleen doen met lichaamsdelen en kruiden.

– Alleen het weer en een type kunnen onguur zijn.

Welke woorden hebben nog meer zo'n merkwaardige inzetbaarheid? (@onzetaal @SpelenMetTaalOT)

— Lotte Wijbrands (@Lottegw) September 18, 2022

‘Hey gozer, mag ik eens vragen, wat voor auto rijd jij eigenlijk?’ In zijn voorstelling ‘De R van Ronald’ beschrijft Ronald Goedemondt hoe een oudere kakker hem deze vraag stelt. Zelfs zonder het bijbehorende fragment, kun je hem horen praten: de Gooise R bij ‘gozer’, het Frans uitgesproken [oto], en minstens zo typisch: deze zinsconstructie. Het is nadrukkelijk niet ‘in wat voor auto rijd jij’, maar ‘wat voor auto rijd jij’. Waarom klinkt dat zo kak?

Het ogenschijnlijk kleine grammaticale verschil tussen ‘ik rijd een auto’ en ‘ik rijd in een auto’ (een zin met een lijdend voorwerp en een zin met een bijwoordelijke bepaling) zorgt voor een groot verschil in gevoel. ‘Ik rijd in een auto’ is een neutrale beschrijving van een plek, terwijl ‘ik rijd een auto’ de nadruk legt op de handeling van het besturen. Als je zegt ‘we zijn hier in de auto heen gereden’ suggereer je niet dat iedereen in de auto (al dan niet omstebeurt) op de bestuurdersstoel heeft gezeten. Bijrijder zijn is genoeg om in de auto te rijden. Net als dat je niet achter het stuur hoeft te zitten om in een trein te rijden. Bij ‘ik rijd een auto’ is dat heel anders. Die rol is voorbehouden aan de chauffeur en enkel de chauffeur. Daar laat een stereotiepe kakker geen misverstand over bestaan.

Daarnaast zit in ‘wat voor auto rijd jij’ een soort merkvastheid. De vraag gaat niet alleen over het voertuig waar jij je per ongeluk mee voortbeweegt, het gaat over het merk waaraan jij trouw bent. De steller van de vraag wil eigenlijk weten: wie ben jij? Een Porsche-man? Een Mercedes-vent? Of toch een BMW-knulletje? Daarom zegt hij ook niet gewoon ‘wat voor auto heb jij?’ Die vraag is voorbehouden aan mensen die lekker een goedkoop tweedehandsje hebben uitgezocht, of die met een leuke kleur. Terwijl, ‘een auto rijden’, dat is een experience! Een levensstijl! Een state of mind!

Ik vraag me af of deze typische zinsconstructie alleen bestaat bij kakkers die lullen over auto’s. Vragen pretentievolle koks aan elkaar ‘wat voor mes snijd jij?’ Informeren sprinters die interessant willen doen ‘wat voor schoenen loop jij?’ Ik betwijfel het en dat vind ik toch een beetje jammer. Het is grammaticaal misschien iets minder correct, maar daar hoef je je op zich niet door te laten tegenhouden. 

Ronald Goedemondt kreeg nog de vervolgvraag wat zijn droomauto was, waar hij een prima antwoord op had. En ik zelf rijd trouwens helemaal geen auto. Ik rijd een Batavus en dat bevalt uitstekend.

Kijk, ik wil niet per se meteen allemaal stereotypen over taalnerds bevestigen, maar ik heb dus lievelingsinterpunctie. Lievelingskleur: blauw. Lievelingsdier: schaap. Lievelingsleesteken: haakjes. Ben echt een groot fan van haakjes. Laat me dat uitleggen.

Haakjes zijn een ongekende aanvulling op de schrijftaal. Je kunt er iets leuks mee: je kunt stiekem van alles toevoegen aan het verhaal dat je aan het vertellen bent. Dingen die niet heel relevant zijn voor de hoofdtekst, maar ook weer niet ongezegd moeten blijven. Haakjes bieden ruimte aan humor en nuance. Aan zijpaden en ritme. Anders dan de vormgeving doet vermoeden (‘haakje openen’, ‘haakje sluiten’) zijn het niet een soort hekjes die de tekst afgrenzen, maar geven ze juist ruimte. Ik zeg altijd: haakjes beperken niet, haakjes bevrijden. (Áltijd zeg ik dat.)

Ik zou willen dat haakjes in spreektaal bestonden. Ook daar wil ik namelijk die humor, nuance en zijpaden toevoegen, maar ik wil tegelijkertijd dat mijn gesprekspartner me kan volgen. Wat zijn de haakjes van de stem? Zit het in volume? Toonhoogte? Snelheid? Vaak probeer ik alle lettergrepen in één lettergreep uit te spreken en vergeet ik te articuleren. Het werkt zelden. Waren er maar haakjes.

En dan hebben we het nog niet eens gehad over de mogelijkheid van oneindige inbedding (moet je kijken (hier kijken (of hier))) en de heerlijke simpliciteit van de term (niks geen interessantdoenerij met ‘accolades’ en ‘beletseltekens’). Haakjes zijn mijn nummer 1. Voor de liefhebber: de komma staat op nummer 2, het gedachtestreepje op 3.

In mijn mails en stukjes probeer ik het gebruik van haakjes aan banden te leggen, want de samenleving is nog niet zo ver. Ik hanteer de vuistregel van maximaal één set haakjes per alinea: niet al te onprofessioneel, geen risico op haakjesinflatie en toch genoeg om wat extra’s binnen te smokkelen. Maar eerlijk is eerlijk, het liefst zet ik alles wat ik schrijf tussen haakjes (al moet moet een psycholoog daar misschien eens naar kijken).

Een zoektocht naar mijn liefde voor het werk van de Britse comedian en de Russische schrijver. Of: wat ik denk van nonsens.

Omdat ik voor de mondelingen literatuur in vwo 6 eigenlijk ‘De aanslag’ van Harry Mulisch moet lezen, en ‘Noodlot’ van Louis Couperus, lees ik nu met volle overgave ‘Today I Wrote Nothing’ van Daniil Kharms. Ik ken Kharms pas sinds kort, via comedian en dichter Tim Key. Ze houden me bezig.

Tim Key

Langs een lange route in de Britse comedy, raakte ik geïntrigeerd door Tim Key (de persoon) en niet veel later ook door zijn werk. Hij schrijft gedichten die je absurdistisch kunt noemen, of nonsens. Gedichten waar hij naar eigen zeggen slechts een paar minuten over doet, en die beginnen met zinnen als ‘Matt was literally all over the place’, ‘Joseph added lots of cornflour to his coffee’ en ‘I took off my mask. No mouth!’ Gedichten ook die ik in gênante mate leuk vind.

Elke keer als ik lol heb om een stukje – ik noem maar iets: ‘We had gone beyond the point where you would “need a bag”.’ -, schippert mijn hoofd tussen het zoeken naar betekenis en het simpelweg accepteren van mijn eigen plezier. Aan de ene kant wil ik wanhopig verklaren waarom dit iets met me doet en probeer ik te beschrijven wat het zo goed maakt, waarbij ik mijn toevlucht zoek tot allerlei interpretaties (op een goede dag haal ik er de politiek, de maatschappij, de zin van het bestaan bij), en aan de andere kant denk ik dat ik Key en zijn werk daarmee verdraai en waarschijnlijk tekort doe.

Neem deze twee gedichten:

POEM.

A pedestrian lay in his bed.
He thought about all the routes he’d walked that day.
He dreamed about all the routes he’d take in the future.
He shut his eyes and smiled to himself.

Van: Instagram

En

PILE ‘EM HIGH

The parks got full.
The government waved through a new policy:
“Stacking”.
Now groups were allowed to assemble on top of one another.
Up to five groups of ten could stack like this.
Park wardens enforced a strict two-metre gap in between the stacks.
Joggers weaved between the stacks and sometimes clambered over them.
They would rest on top of the revellers and drink cider before scrambling back down and jogging on once more.
Snorting, panting, slaloming between these government-sanctioned piles of irrepressible humanity.

Uit: He Used Thought As A Wife

Het is niet heel moeilijk om uit beide een betekenis te persen. De eerste kan een soort metafoor zijn voor het leven. Iets over hoe er altijd nieuwe kansen zijn en avonturen op de loer liggen of zo. De tweede kun je makkelijk lezen als een stukje overheidskritiek in coronatijd. Maar: 1. Ik geloof totáál niet in die betekenissen. 2. Dat is absoluut niet waar mijn geamuseerdheid vandaan komt. Nee joh. Ik vind de zin ‘A pedestrian lay in his bed’ gewoon heel leuk. En ik moet grinniken om het geschetste beeld in ‘Pile ‘em up high’. De goedkope interpretaties zouden daar totaal aan af doen.

Daniil Kharms

Mijn fascinatie voor Key en in het bijzonder mijn fascinatie voor mijn fascinatie voor zijn werk, bracht me bij Daniil Kharms. Key, die Russisch studeerde, liet ergens vallen een liefhebber te zijn van deze avant-gardistische schrijver uit de Sovjet Unie. Normaal zou ik afgeschrikt worden door termen als ‘avant-garde’ en ‘iconoclastisch’ en laten we er voor de lol meteen ‘postmodernisme’ bij gooien (waarschijnlijk omdat ik niet precies weet wat ze betekenen, en omdat ze een soort Bedoeling suggereren), maar nu dacht ik: die moet ik lezen! Lang verhaal kort: nu ben ik ook liefhebber van Kharms. Eigenlijk was ik al verkocht na de eerste zinnen van het eerste verhaal dat ik las, Blue Notebook No. 10: “There was a red-haired man who had no eyes or ears. Neither did he have any hair, so he was called red-haired theoretically.” (In de vertaling van Neil Cornwell).

De invloed van Kharms op Key’s werk is onmiskenbaar. De combi van het absurde en het alledaagse, de willekeur, de uitroeptekens!, het deed me allemaal ontzettend aan Key denken. Tegelijkertijd raakte ik daarvan in de war. Kharms is een veelgeprezen schrijver waar literatuurwetenschappers en -critici vanalles over schrijven, en Key is een comedian. Weliswaar ook veelgeprezen, maar vanuit een heel andere hoek. Hoe kan ik beide op een ogenschijnlijk zelfde manier waarderen? Trekt Kharms mij om de verkeerde redenen? Mis ik een belangrijke betekenis? Het idee dat er waarschijnlijk allerlei interessants onder het oppervlak van Kharms’ werk zit, vervult me eerder met teleurstelling dan blijdschap. Het liefst wil ik lachen om ‘The Plummeting Old Women’ en daarna met rust gelaten worden. Of nou ja – ik wil dus wel begrijpen waarom ik dat verhaal zo leuk vind.

The Plummeting Old Women

A certain old woman, out of excessive curiosity, fell out of a window, plummeted to the ground, and was smashed to pieces.
Another old woman leaned out of the window and began looking at the remains of the first one, but she also, out of excessive curiosity, fell out of the window, plummeted to the ground and was smashed to pieces.
Then a third woman plummeted from the window, then a fourth, then a fifth.
By the time a sixth old woman had plummeted down, I was fed up watching them, and went off to Mal’tseviskiy Market where, it was said, a knitted shawl had been given to a certain blind man.

Uit: Incidences, vertaald door Neil Cornwell

Toen ik gisteren de introductie van vertaler en auteur Matvei Yankelevich op ‘Today I Wrote Nothing’ las, hield ik mijn hart vast. Bijna begon het me te duizelen van de literaire vergelijkingen en historische kaders. Totdat Yankelevich een verrassende richting op ging. Hij schrijft: ‘Kharms’s writing is often forced into political paradigms’ en ‘Kharms consistently denies us our desire to draw any moral conclusions from his work’. Hij zet uiteen hoe veel interpretaties van Kharms’ werk ten onrechte terugvallen op de politieke en maatschappelijke context. En hij spreekt de hoop uit dat Kharms ook vooral een beetje die vreemde schrijver in de marge blijft.

Dit luchtte me ontzettend op. Ik wil graag mijn liefde voor zijn werk verantwoorden, maar niet ten koste van de ogenschijnlijke onzinnigheid die me juist zo aanspreekt. Net als bij Key. Er zit juist schoonheid in eenvoud, lol in absurdisme, troost in merkwaardigheid. Om de laatste zin van Blue Notebook No. 10 te citeren: “In fact it’s better that we don’t say any more about him.”

Er zijn woorden die ik gewoon niet serieus kan nemen. Het moge duidelijk zijn dat ik ontzettend van woorden houd, dat ik nieuw taalgebruik omarm of op zijn minst tolereer, dat ik hele lijsten bijhoud van woorden die ik goed vind klinken, maar ook ik ben maar een mens. Van alle woorden die ik ken, zijn er vier (4) die niet werken. Na jaren worstelen moet ik toegeven: de volgende woorden kan ik nooit in alle ernst gebruiken. 

Sneuvelen

Ik heb dit woord leren kennen in de veronderstelling dat het niet serieus was, en ik kom er niet meer vanaf. Ik weet wat het betekent, en dat dat niet grappig is, maar het klínkt wel grappig. Sneuvelen heeft hetzelfde patroon als hinkelen, kukelen, en druppelen, als ratelen, babbelen en bibberen. Hoe kan je dan respectvol zeggen dat een soldaat gesneuveld is?

Woonachtig

Wat is in vredesnaam woonachtig? Ik denk niet dat er normaal woord is dat ik vreemder vind dan dit. In mijn bescheiden mening woon je ergens, of je woont er niet. Net als dat je ergens kunt werken (dan ben er werkzaam), of iets kunt bezoeken (dan ben je op bezoek). Wonen lijkt me geen moeilijker concept. ‘Woonachtig’ straalt onnodig veel wantrouwen uit. En is bovendien lichtelijk denigrerend. Alsof het zeggen wil ‘tja, wonen zou ik het niet willen noemen, maar vooruit’.

Vechtscheiding

Sorry maar vechtscheiding is een woordspeling. Een samenvoeging van ‘gevecht’ en ‘scheiding’. Je kunt niet een woordgrap gebruiken voor zoiets treurigs.

Westenwind

Denk eens aan een richtingbord. Bijvoorbeeld eentje met ‘Durgerdam’ erop (dat vind ik de leukste Nederlandse plaatsnaam, het klinkt alsof het verzonnen is door Annie M.G. Schmidt). Welke kant wijst de pijl op? In de richting van Durgerdam, of precies de andere kant? Nee oké, dat we hier op één lijn zitten. – Waarom doen we dat dan bij windrichtingen precies andersom? Waarom betekent ‘westenwind’ dat de wind uit het westen komt? Het is volstrekt onlogisch om windrichting aan te duiden met de richting waar de wind vandáán komt. Als je iemand de weg wijst, zeg je toch ook niet ‘en dan bij de derde straat moet je van links komen’. Dat zou verwarrend zijn. Ik wil niet weten waar de wind vandaan komt, ik wil weten waar de wind heen gaat. Dat klinkt wellicht filosofisch, maar ik bedoel het puur praktisch.

Weet dat ik het echt geprobeerd heb om aan deze woorden te wennen, maar het is niet gelukt. Als we deze vier nou even aanpassen, ben ik helemaal tevreden met de Nederlandse woorden. Bedankt alvast.

Er blijken dus mensen te zijn die helemaal niet bovenmatig enthousiast worden als je vertelt dat je in het Welsh niet zegt ‘ik heb honger’ of ‘ik ben hongerig’, maar ‘ik wil voedsel’. 

Een (vermoedelijk onvolledige) lijst van mensen die niet van hun stoel springen van enthousiasme bij dit nieuws:

• Mijn broertje
• Mijn vader
• Mijn moeder
• Mijn voltallige 3 havo/vwo-klas

In mijn derde klas zitten heel wat leerlingen die naast het Nederlands nog een andere taal spreken, iets waar ik in de toekomst nog veel gebruik van wil maken. Russisch, Javaans, Hebreeuws, Bulgaars, Kantonees, een geweldige variatie. In al die talen blijk je helaas gewoon ‘ik heb honger’ of ‘ik ben hongerig’ te zeggen. Dat kán op zich ook in het Welsh. Terwijl ik van dat ‘ik wil voedsel’ (dw i eisiau bwyd) al een paar dagen aan het genieten ben. Er zit iets leuks vastberadens in. Niet het probleem, maar de oplossing wordt benoemd. En sowieso word ik altijd vrolijk als een taal iets anders doet dan het Nederlands.

Ik kwam achter dit feitje, omdat ik sinds kort Welsh leer op Duolingo. Ik ben niet in de veronderstelling dat ik ooit Welsh zal kunnen. Een van de redenen daarvoor is dat Welsh onuitspreekbaar is. En ik ben bijvoorbeeld niet echt gemotiveerd. En het is ook weinig praktisch omdat alleen wat mensen in Wales en Argentinië (!) het spreken. Op beide plekken ben ik nog nooit geweest. Toch vind ik het erg leuk, want het Welsh zit vol met dingen die anders zijn dan in het Nederlands.

Welsh is een leuke combi van herkenbaar en totaal onbegrijpelijk. Het feit dat het in Groot-Brittannië wordt gesproken, betekent niet dat het een soort Engels is. Het is wel verre familie. Het Welsh is een Keltische taal, wat inhoudt dat het hoog in de stamboom verwant is aan onder meer het Engels en Nederlands (West-Germaanse talen) en het Spaans en Frans (Romaanse talen). Het is een broertje van het (bijna uitgestorven) Bretons, zoals Nederlands en Duits broertjes zijn. En het is een neefje van het Iers en Schots-Gaelic, ongeveer zoals het Nederlands en het Zweeds aan elkaar verwant zijn. Door die stamboom is de taal voor ons niet volledig merkwaardig, maar toch wel een beetje.

Dat merk je meteen al aan hoe de woorden eruit zien. Het Welsh gebruikt net als wij het Latijnse schrift, maar de woorden zien eruit alsof de kat op het toetsenbord is gaan zitten. Sommige letters staan voor klanken waar mijn mond niet toe in staat is. Misschien ken je wel het filmpje van de Britse weerman die vertelt dat het 21 graden was in Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwllllantysiliogogogoch. Ik zelf loop al vast bij bibliotheek: llyfrgell. Niet te doen. En zelfs als een woord best wel klinkt als een woord dat ik ken, ziet het eruit als een puzzel. Konijn is ‘cwningen’, chocolade is ‘siocled’ en kastje (cupboard) is ‘cwpwrdd’.

Terwijl ik de lesjes over begroetingen, dieren en het weer maak, stuit ik steeds weer op woorden en constructies die net even anders zijn dan ik ken. ‘Owen heeft een kat’ druk je uit als ‘een kat is met Owen’ (mae cath gydag owen). En in plaats van ‘het regent’ zoals in het Nederlands, of ‘hij regent’ zoals in het Frans (il pleut), zeg je ‘zij regent’ (mae hi’n bwrw glaw). Andere recente vreugdebrengers: oktober is letterlijk ‘maand herfst’ (mis Hydref), en een week is ‘achtnachten’ (wythnos).

Ik blijf deze weetjes vertellen aan iedereen die het wil horen (of, laten we eerlijk zijn, aan iedereen naar mij moet luisteren (hallo 3B)). Tegen beter weten en glazige blikken in. Ik moet toch ergens heen met mijn enthousiasme. In Wales zal ik er in ieder geval niet zoveel aan hebben, aangezien de zinnetjes die ik leer nogal beperkt inzetbaar zijn. Dw i’n bwyta pannas yn y glaw.

‘Ik ontdekte dat ik een type heb,’ appte Veerle me. ‘Qua woorden’. Van alle soorten appjes die je kunt krijgen, is dat wel mijn lievelings. Er zit veel in: dat iemand überhaupt een woordtype heeft natuurlijk, dat de toevoeging ‘qua woorden’ blijkbaar te vanzelfsprekend was om in het eerste bericht te passen. En ook dat zo iemand denkt: op dit nieuws zit Lotte te wachten. En laten we eerlijk zijn: op dit nieuws zit ik inderdaad te wachten. Als het niet smachten is.

Het woordtype in kwestie bestond uit woorden als ‘wrok’, ‘dweperig’ en ‘murw’. Het gaat niet om de betekenis van de woorden natuurlijk – ze zijn allemaal vrij negatief – maar om de klank. Of eigenlijk: de klank in combinatie met de betekenis. Ergens voelen de woorden kloppend. ‘Murw’ klinkt murw. ‘Dweperig’ kun je heerlijk zeurderig uitspreken. En aan het woord ‘wrok’ (WROK!) kun je gewoon horen dat er iets vast zit in je gemoed en dat dat geen goed nieuws is. ‘Een soort halve onomatopeeën’ noemde Veerle ze.

Miauw vs. pedaalemmerzakje

Onomatopeeën zijn klanknabootsingen. Woorden die het geluid nadoen van wat ze betekenen. ‘Miauwen’ bijvoorbeeld klinkt inderdaad als het geluid van een kat. ‘Kukeleku’ klinkt als de roep van een haan. Dat soort woorden zijn bijzonder, omdat de meeste woorden dat helemaal niet hebben. Vaak is de relatie tussen de klank en de betekenis juist totaal random. Woorden als ‘rekenmachine’ en ‘pedaalemmerzakje’ zijn volstrekt willekeurig. Niks aan die klanken verraadt waar het over gaat. Je moet Nederlands spreken om de betekenis te weten.

Lang is gedacht dat die paar onomatopeeën de uitzondering zijn op de regel dat de relatie tussen klank en betekenis arbitrair is. Ferdinand de Saussure was een taalwetenschapper die dat onderzocht. Maar: hij baseerde zich maar op een paar (veelal Westerse) talen. Gaston Dorren beschrijft in zijn fantastisch boek Babel hoe er een heleboel talen zijn op andere plekken in de wereld waar er juist wel betekenis zit in klanken. Het Koreaans bijvoorbeeld heeft veel meer woorden waar de betekenis doorsijpelt in de klank. ‘Kam-gam’ bijvoorbeeld, vond ik een prachtig voorbeeld. Dat betekent ‘in het donker’. Maar als je dan de beginletter ‘gespannen’ maakt (‘kkam-kkam’) betekent het ‘in het pikkedonker’. Een versterkte klank geeft dan dus een versterkte betekenis. Veel andere woorden volgen hetzelfde patroon en het betekenisverschil blijkt zelfs herkend te worden door mensen die helemaal geen Koreaans spreken.

Dit soort vette features heeft het Nederlands helaas niet. Maar De Saussure had ook weer niet helemaal gelijk dat alles willekeurig is. Ook het Nederlands heeft klankpatronen die je niet helemaal los kunt zien van de betekenis. Zo wordt een hoge klank vaak geassocieerd met iets kleins (‘piep’), drukken lange klanken vaak tragere bewegingen uit (‘gaaaapen’ tegenover ‘druppelen’), en is het ook geen toeval dat het woord ‘neus’ nou juist begint met de ‘n’: een neusklank waarbij je met je tong richting je neus wijst.

Murw als pseudo-onomatopee

Nou goed, ik zou dat hele Babel wel na willen vertellen, maar beter lees je het zelf. Mijn punt is: die ‘halve onomatopeeën’ waar Veerle het over had, bestaan echt. Toch fijn als je taalnerderige voorkeur een wetenschappelijke grondslag blijkt te hebben. Of die aantoonbare klank-betekenis-combi ook echt geldt voor ‘wrok’, ‘dweperig’ en ‘murw’, weet ik niet, maar zo voelt het wel. Dat vind ik er eigenlijk ook leuk aan: het voelt kloppend, ook al weet je niet precies waarom. Ik heb hetzelfde met woorden als schraal, struis en loenzen.

Dorren vertelt hoe in het Nederlands dit soort pseudo-onomatopeeën (mijn term) vaak als kinderachtig worden gezien, maar in het Koreaans juist als teken van literaire verfijning en welsprekendheid. Ik stel voor dat wij dat ook gaan doen. In de tussentijd: stuur me je mooiste pseudo-onomatopeeën! Dank. 

Er is iets aan de hand met 50+’ers die het woord ‘WhatsApp’ uitspreken. Ik val maar meteen met de deur in huis. Ik vind het niet leuk om de samenleving op te delen in jong en bejaard op basis van hun taal (jawel), maar nu is het even nodig. 50+’ers spreken het woord anders uit dan 50-’ers, en als je het eenmaal hoort, kun je het niet meer onthoren.

Altijd als een 50+’er ‘whatsapp’ zegt, gaan er zachte alarmbellen af in mijn hoofd, en sinds ik erop let, probeer ik te achterhalen waar die vandaan komen. Ik herken het gevoel dat erop volgt, omdat het niet ver afligt van het gevoel dat ik als puber had als een willekeurige ‘oudere’ (mijn moeder, de docent wiskunde) een woord gebruikte dat hoorde bij de ‘jongeren’. Leuk experiment: laat een 50+’er het woord ‘chillen’ gebruiken in een gesprek met één of meer pubers. De gemiddelde puber krimpt meteen in elkaar. Een mengsel van gêne en dedain. Cringe, zoals we dat in goed Nederlands noemen. 

De verklaring daarvoor is niet moeilijk. Het is tergend als iemand probeert het taalgebruik van een groep over te nemen als ie daar zelf niet toe behoort. Het klinkt onnatuurlijk, voelt onoprecht. Als er iets erg is voor een puber, is het een volwassene die probeert cool te doen. Het is Balkenende op een skateboard. Het is ‘How do you do fellow kids?’ En voor de goede orde, ik heb ervaring in beide kampen (ik heb gecringed en er is om mij gecringed), en ik weet nog steeds niet wat erger is. 

Maar, de alarmbelletjes die afgaan in mijn hoofd als een 50+’er ‘whatsapp’ zegt, kunnen toch niet hier vandaan komen? Whatsapp is geen jongerenwoord, het is niet voorbehouden aan een bepaalde sociale groep. Het gaat me dan ook niet om het feit dat ze het woord gebruiken, maar om hoe ze het uitspreken.

Whotsepp. Wotsap. Zoiets. Terwijl ik zeg: ‘watsep’. Het verschil is dat 50+’ers ‘whatsapp’ op z’n Engels uitspreken. Met een Nederlands accent erbij wel, maar op z’n Engels. Whotsepp. Terwijl ik, en de meeste 50-’ers met mij, er een veel Nederlandser woord van maken. Watsep. Een soortgelijk patroon lijkt er aan de hand met YouTube. ‘Joetoeb’ (op z’n Engels) tegenover ‘joetsjoep’ (totaal vernederlandst). En zelfs Instagram: ik hoor jongeren het uitspreken met een rollende r.

Mijn theorie (ik heb een theorie) is dat hoe ouder iemand is, hoe Engelser de uitspraak van ‘whatsapp’ wordt. Voor  50+’ers is het namelijk veel meer een Engels woord. Het is een woord dat is geleend uit het Engels, en dus is ‘whotsepp’ de correcte uitspraak. Ondertussen is whatsapp voor 50-’ers zo’n vanzelfsprekendheid dat het een Nederlands woord is geworden. Niet anders dan ‘wat’ of ‘eb’. ‘Watsep’ dus. 

Zo bekeken ligt de hele casus misschien toch niet zo ver af van de chillen-situatie. Met de Engelse uitspraak van whatsapp verraad je als spreker dat het niet jouw woord is. Het is een woord dat je hebt overgenomen van een andere, anderstalige, groep. 

Mijn theorie is wel lastig te testen. Je kunt niet zomaar op iemand afstappen: ‘zeg eens Whatsapp!?’ Je hebt het dan zelf al gezegd, en iemand is zich veel te bewust van zijn eigen uitspraak. En mensen hebben ook altijd ontzettend het gevoel dat je ze beoordeelt. Heel gek. Meer onderzoek is nodig!