Author Archives: LotteWijbrands

‘Ik ontdekte dat ik een type heb,’ appte Veerle me. ‘Qua woorden’. Van alle soorten appjes die je kunt krijgen, is dat wel mijn lievelings. Er zit veel in: dat iemand überhaupt een woordtype heeft natuurlijk, dat de toevoeging ‘qua woorden’ blijkbaar te vanzelfsprekend was om in het eerste bericht te passen. En ook dat zo iemand denkt: op dit nieuws zit Lotte te wachten. En laten we eerlijk zijn: op dit nieuws zit ik inderdaad te wachten. Als het niet smachten is.

Het woordtype in kwestie bestond uit woorden als ‘wrok’, ‘dweperig’ en ‘murw’. Het gaat niet om de betekenis van de woorden natuurlijk – ze zijn allemaal vrij negatief – maar om de klank. Of eigenlijk: de klank in combinatie met de betekenis. Ergens voelen de woorden kloppend. ‘Murw’ klinkt murw. ‘Dweperig’ kun je heerlijk zeurderig uitspreken. En aan het woord ‘wrok’ (WROK!) kun je gewoon horen dat er iets vast zit in je gemoed en dat dat geen goed nieuws is. ‘Een soort halve onomatopeeën’ noemde Veerle ze.

Miauw vs. pedaalemmerzakje

Onomatopeeën zijn klanknabootsingen. Woorden die het geluid nadoen van wat ze betekenen. ‘Miauwen’ bijvoorbeeld klinkt inderdaad als het geluid van een kat. ‘Kukeleku’ klinkt als de roep van een haan. Dat soort woorden zijn bijzonder, omdat de meeste woorden dat helemaal niet hebben. Vaak is de relatie tussen de klank en de betekenis juist totaal random. Woorden als ‘rekenmachine’ en ‘pedaalemmerzakje’ zijn volstrekt willekeurig. Niks aan die klanken verraadt waar het over gaat. Je moet Nederlands spreken om de betekenis te weten.

Lang is gedacht dat die paar onomatopeeën de uitzondering zijn op de regel dat de relatie tussen klank en betekenis arbitrair is. Ferdinand de Saussure was een taalwetenschapper die dat onderzocht. Maar: hij baseerde zich maar op een paar (veelal Westerse) talen. Gaston Dorren beschrijft in zijn fantastisch boek Babel hoe er een heleboel talen zijn op andere plekken in de wereld waar er juist wel betekenis zit in klanken. Het Koreaans bijvoorbeeld heeft veel meer woorden waar de betekenis doorsijpelt in de klank. ‘Kam-gam’ bijvoorbeeld, vond ik een prachtig voorbeeld. Dat betekent ‘in het donker’. Maar als je dan de beginletter ‘gespannen’ maakt (‘kkam-kkam’) betekent het ‘in het pikkedonker’. Een versterkte klank geeft dan dus een versterkte betekenis. Veel andere woorden volgen hetzelfde patroon en het betekenisverschil blijkt zelfs herkend te worden door mensen die helemaal geen Koreaans spreken.

Dit soort vette features heeft het Nederlands helaas niet. Maar De Saussure had ook weer niet helemaal gelijk dat alles willekeurig is. Ook het Nederlands heeft klankpatronen die je niet helemaal los kunt zien van de betekenis. Zo wordt een hoge klank vaak geassocieerd met iets kleins (‘piep’), drukken lange klanken vaak tragere bewegingen uit (‘gaaaapen’ tegenover ‘druppelen’), en is het ook geen toeval dat het woord ‘neus’ nou juist begint met de ‘n’: een neusklank waarbij je met je tong richting je neus wijst.

Murw als pseudo-onomatopee

Nou goed, ik zou dat hele Babel wel na willen vertellen, maar beter lees je het zelf. Mijn punt is: die ‘halve onomatopeeën’ waar Veerle het over had, bestaan echt. Toch fijn als je taalnerderige voorkeur een wetenschappelijke grondslag blijkt te hebben. Of die aantoonbare klank-betekenis-combi ook echt geldt voor ‘wrok’, ‘dweperig’ en ‘murw’, weet ik niet, maar zo voelt het wel. Dat vind ik er eigenlijk ook leuk aan: het voelt kloppend, ook al weet je niet precies waarom. Ik heb hetzelfde met woorden als schraal, struis en loenzen.

Dorren vertelt hoe in het Nederlands dit soort pseudo-onomatopeeën (mijn term) vaak als kinderachtig worden gezien, maar in het Koreaans juist als teken van literaire verfijning en welsprekendheid. Ik stel voor dat wij dat ook gaan doen. In de tussentijd: stuur me je mooiste pseudo-onomatopeeën! Dank. 

Er is iets aan de hand met 50+’ers die het woord ‘WhatsApp’ uitspreken. Ik val maar meteen met de deur in huis. Ik vind het niet leuk om de samenleving op te delen in jong en bejaard op basis van hun taal (jawel), maar nu is het even nodig. 50+’ers spreken het woord anders uit dan 50-’ers, en als je het eenmaal hoort, kun je het niet meer onthoren.

Altijd als een 50+’er ‘whatsapp’ zegt, gaan er zachte alarmbellen af in mijn hoofd, en sinds ik erop let, probeer ik te achterhalen waar die vandaan komen. Ik herken het gevoel dat erop volgt, omdat het niet ver afligt van het gevoel dat ik als puber had als een willekeurige ‘oudere’ (mijn moeder, de docent wiskunde) een woord gebruikte dat hoorde bij de ‘jongeren’. Leuk experiment: laat een 50+’er het woord ‘chillen’ gebruiken in een gesprek met één of meer pubers. De gemiddelde puber krimpt meteen in elkaar. Een mengsel van gêne en dedain. Cringe, zoals we dat in goed Nederlands noemen. 

De verklaring daarvoor is niet moeilijk. Het is tergend als iemand probeert het taalgebruik van een groep over te nemen als ie daar zelf niet toe behoort. Het klinkt onnatuurlijk, voelt onoprecht. Als er iets erg is voor een puber, is het een volwassene die probeert cool te doen. Het is Balkenende op een skateboard. Het is ‘How do you do fellow kids?’ En voor de goede orde, ik heb ervaring in beide kampen (ik heb gecringed en er is om mij gecringed), en ik weet nog steeds niet wat erger is. 

Maar, de alarmbelletjes die afgaan in mijn hoofd als een 50+’er ‘whatsapp’ zegt, kunnen toch niet hier vandaan komen? Whatsapp is geen jongerenwoord, het is niet voorbehouden aan een bepaalde sociale groep. Het gaat me dan ook niet om het feit dat ze het woord gebruiken, maar om hoe ze het uitspreken.

Whotsepp. Wotsap. Zoiets. Terwijl ik zeg: ‘watsep’. Het verschil is dat 50+’ers ‘whatsapp’ op z’n Engels uitspreken. Met een Nederlands accent erbij wel, maar op z’n Engels. Whotsepp. Terwijl ik, en de meeste 50-’ers met mij, er een veel Nederlandser woord van maken. Watsep. Een soortgelijk patroon lijkt er aan de hand met YouTube. ‘Joetoeb’ (op z’n Engels) tegenover ‘joetsjoep’ (totaal vernederlandst). En zelfs Instagram: ik hoor jongeren het uitspreken met een rollende r.

Mijn theorie (ik heb een theorie) is dat hoe ouder iemand is, hoe Engelser de uitspraak van ‘whatsapp’ wordt. Voor  50+’ers is het namelijk veel meer een Engels woord. Het is een woord dat is geleend uit het Engels, en dus is ‘whotsepp’ de correcte uitspraak. Ondertussen is whatsapp voor 50-’ers zo’n vanzelfsprekendheid dat het een Nederlands woord is geworden. Niet anders dan ‘wat’ of ‘eb’. ‘Watsep’ dus. 

Zo bekeken ligt de hele casus misschien toch niet zo ver af van de chillen-situatie. Met de Engelse uitspraak van whatsapp verraad je als spreker dat het niet jouw woord is. Het is een woord dat je hebt overgenomen van een andere, anderstalige, groep. 

Mijn theorie is wel lastig te testen. Je kunt niet zomaar op iemand afstappen: ‘zeg eens Whatsapp!?’ Je hebt het dan zelf al gezegd, en iemand is zich veel te bewust van zijn eigen uitspraak. En mensen hebben ook altijd ontzettend het gevoel dat je ze beoordeelt. Heel gek. Meer onderzoek is nodig!

Nou, het gaat over spelling en mensen zijn weer eens helemaal over de zeik. De University of Hull heeft aangekondigd studenten niet meer af te rekenen op spelling, grammatica en interpunctie en (surprise!) dat viel niet bij iedereen in goede aarde (zie hier, hier of hier bijvoorbeeld). Ik durf het bijna niet te zeggen – jawel hoor -, maar ik vind het helemaal niet zo heel gek?

Als ik het goed begrijp, is de redenatie van de Britse universiteit als volgt: als we studenten afrekenen op taalfouten, benadelen we hen met een andere thuis- of schoolachtergrond. ‘Andere’ is in dit geval alles wat niet homogeen, Noord-Europees, wit, mannelijk en elitair is. Of – en dit heeft vaak met elkaar te maken – iedereen bij wie ‘correct taalgebruik’ niet met de paplepel is ingegoten. Als je deze studenten niet wilt benadelen, moet je ze dus niet afrekenen op hun taalfouten.

De golf van verontwaardiging die volgde op het nieuwsbericht, was natuurlijk geen verrassing. Kom je aan de spelling, kom je aan de mensen. Het kan natuurlijk niet dat we zelf ons helemaal te pletter werken om al die onmogelijke regels min of meer te kennen en dat anderen gewoon wegkomen met een fonetisch gokje. Bovendien: een tekst moet toch gewoon begrijpelijk zijn?! Daarvoor moet je goed kunnen schrijven.

Het ligt er wel een beetje aan wat je ‘goed’ noemt natuurlijk. Je hebt ‘goed’ in de betekenis van foutloos en ‘goed’ in de betekenis van ‘begrijpelijk’. Een dt-fout of ‘hun’ in plaats van ‘hen’, is niet ‘correct’, maar levert over het algemeen geen interpretatieproblemen op. Geklooi met aanhalingstekens en onnavolgbare grammaticale constructies daarentegen staan het overbrengen van ideeën in de weg.

Op een universiteit zou het moeten draaien om het niveau van academisch denken en doen. Wie een onderzoek doet, moet kunnen uitleggen wat ie precies gedaan heeft, en wie een essay schrijft, moet de lezer mee kunnen nemen in de redenaties. Daarvoor is het cruciaal dat je helder kunt schrijven, of dat leert. Maar daarvoor is het niet cruciaal dat je je houdt aan de regels van de Groene Boekjes, Schrijfwijzers en Stijlgidsen. Die zijn heus niet totaal nutteloos, maar toch ook zeker niet zo belangrijk als sommigen doen dat ze zijn.

De mensen die op Twitter verontwaardigd spreken van ‘lagere eisen’ en ‘de tirannie van lage verwachtingen’ hechten volgens mij veel te veel waarde aan die spelling, grammatica en interpunctie. Ja, niveau is belangrijk, maar nee, het kennen van de regeltjes is daar niet noodzakelijk voor. Als je dat wel als harde eis stelt, loop je het risico bepaalde groepen uit te sluiten: zij die het inhoudelijke niveau wel hebben, maar nog minder bekend zijn met de heersende normen. Ik zeg ‘nog’, want wie de kans krijgt verder te studeren, meer te lezen en meer te schrijven, zal die normen heus wel leren kennen.

Nu moet ik eerlijk zeggen dat ik niet precies weet hoe de University of Hull dit gaat aanpakken, en of ze inderdaad dit onderscheid tussen ‘begrijpelijk formuleren’ en ‘correct spellen’ maakt. Het gaat me ook niet om het verdedigen van deze universiteit, want misschien is het wel gewoon een heel dom idee en vergaat daarna de wereld. Het is meer dat ik in de loop der jaren een onredelijke hekel heb ontwikkeld aan mensen die denken dat spelling taal ís. En dat regeltjes inhoud is. En het speelt vast ook mee dat ik op de universiteit regelmatig de kritiek kreeg dat de toon van mijn essays te ‘journalistiek’ was (wat dat dan ook wezen moge!@#$!).

In het tijdschrift Onze Taal merkt communicatietrainer Martijn Jacobs op dat mensen vaak onnodig ingewikkeld schrijven, vooral als ze net afgestudeerd zijn. En uit een onderzoek van Columbia University blijkt dat academici van meer gerenommeerde universiteiten minder complex schrijven en minder jargon gebruiken dan hun collega’s van minder hoog aangeschreven universiteiten. Briljant. Misschien werkt het ook wel andersom; dat het niveau omhoog gaat als je de obsessie met ‘correct’ taalgebruik loslaat.

For English, click here.

Het duurde zeker een half uur. Eén voor één klikte ik alle boeken aan die ik ooit op Goodreads als ‘gelezen’ heb aangeduid, ik verwijderde mijn rating, zodat alle sterretjes verdwenen, zette het vinkje bij ‘add to my update feed’ uit, zodat mijn Goodreads-vrienden geen 188 meldingen zouden krijgen, en sloeg de wijziging op. En dat dus bijna 200 keer. Waar nodig zette ik de boeken nog even op de juiste ‘boekenplank’: romans bij de romans, gedichten bij de gedichten. Het was rustgevend om zo door mijn digitale boekenkast te scrollen. Ik luisterde ondertussen muziek, ik dacht weer even aan de boeken die ik las en bovendien voelde het als een daad van verzet.

Vanaf dat ik een account maakte op het boeken-social-medium, heb ik braaf elk gelezen werk voorzien van 1 tot 5 sterren. Gedachteloos, omdat het een optie was, en het compleet voelde. 1 ster gaf ik eigenlijk nooit (wie ben ik om een boek zo kut te vinden?), 5 sterren ook niet (het moet wel speciaal blijven). 2 alleen bij hoge irritatie, 3 vond ik ook maar ingewikkeld. 4 sterren. Ik gaf eigenlijk altijd vier sterren. Omdat ik sterren geven ongemakkelijk vind. Een boek kan je om zoveel redenen wel of niet aanspreken, dat past helemaal niet in een icoontje. En bovendien, ik wil mijn boeken helemaal niet raten. Waarom moet alles beoordeeld? En waarom in vredesnaam door mij?

Nu heb ik dus een ratingloze Goodreads. De boeken staan geborgen in een rijtje. Het voelt goed en opgeruimd. Ik wil niet zeggen dat ik ervan genoot, maar tevreden met mezelf was ik. Tot ik begon aan het boek dat ik nu lees. Nu besef ik dat ik mezelf in de principiële nesten heb gewerkt.

Ik lees Tim Key’s ‘He used thought as a wife’ (wat een titel!) en ik geniet in bespottelijk grote mate. Tim Key is een Britse dichter en comedian en dit boek is een dikke bundeling van gedichten en gesprekken. Het is opgedragen aan ‘all those who got involved with the lockdown’. Een in absurde teksten verpakt verslag van lockdown I, met alle eenzaamheid en gekte van dien. De teksten zijn bij vlagen belachelijk, maar net zo goed grappig en ontroerend. In de aanloop naar de eerste lockdown vraagt zijn moeder ‘Well, are we locking our doors ourselves or are they coming round in a truck and locking us in from the outside with new locks?’

Ik ervaar vreugde bij het lezen. Dat klinkt misschien wat algemeen, maar ‘vreugde’ is volgens mij niet een typische leeservaring. Nu is het vreugde. Ik grinnik vaak hardop, lees veel een tweede keer en heb vaak de neiging stukjes te delen met anderen. Ik deel vrij vaak stukjes met anderen. Ik loop er de hele dag zo’n beetje aan te denken. In principe zou ik zeggen dat niemand zit te wachten op boeken over de lockdown, – ik voel een weeïge afkeer bij elke reclame voor nog een coronacolumnbundel – maar dit boek werkt. Het absurdisme creëert een afstand die lucht geeft. Het wordt er vreemder, maar ook oprechter van. Het is extreem grappig. En een merkwaardig soort troostend.

Qua uiterlijk is het ook erg prettig. De vormgeving is gedaan door de ‘sickeningly talented’ Emily Juniper. Ik houd het boek graag vast. Prachtig design, mooi papier, beste kleur blauw. Ik blader er soms zomaar doorheen. Ik neem het mee van de woonkamer naar de slaapkamer en andersom, ook als ik niet van plan ben erin te gaan lezen.

Mocht ik geen slaaf zijn van mijn eigen literatuurkritische (?) keuze, gaf ik dit boek met volle overtuiging 5 sterren. Waar moet ik nu heen met mijn ziekelijke enthousiasme?

Koop het boek. Word vriendjes op Goodreads.

Ondertussen op Whatsapp
Ik: ‘Het is gedichtendag en nu overweeg ik toch een stukje te schrijven. Ik doe het niet.’
Wouter: ‘Waarom niet?’
Ik: ‘Ik ben geen boos persoon. En wat kan die hele vent op Facebook me nou schelen.’

Een beetje context. Een paar dagen terug zat ik vredig op Facebook te scrollen toen ik het gedicht ‘Nederland’ zag van Lieke Marsman, onze verse Dichter des Vaderlands. Ik had het al eerder gelezen, want het stond de dag ervoor op de voorpagina van de NRC en het werd enthousiast rondgetwitterd. Ik vond het mooi. Nu werd het gepost in een niet-nader-te-noemen* besloten Facebookgroep. De eerste reactie was van een man die schreef ‘Mag het iets literairder?’

Nou, wat blijkt, die ‘ik ben geen boos persoon’ van mij is een leugen. En dat ‘wat kan die hele vent op Facebook me nou schelen’ ook. Ik vind het teleurstellend van mezelf te ontdekken, want ik zie mezelf graag als onboos. Maar de screenshots die ik naar drie verschillende mensen stuurde, met bijbehorende lange tirades, doen anders vermoeden. Eén vriendin reageerde met ‘Hahaha ik weet dat jij hier boos van wordt’. Helemaal out of character was het dus niet.

Waarom word ik hier zo boos van? Welnu, ik voel me aangevallen. Ik vond dit gedicht mooi, en het voelt alsof iemand anders dat teniet wil doen. Op zich heeft Harry-van-Facebook helemaal niks te zeggen over wat ik mooi vind, maar hij raakt een gevoelig punt. Over het algemeen houd ik van spreektalige, ogenschijnlijk simpele gedichten. ‘A pedestrian lay in his bed’, vind ik een prachtige openingszin van een gedicht, en ontroert me serieus. Maar na jaren van gesprekken over gedichten, lezen van recensies en vakken over poëzie-analyse met pretentieuze medestudenten, heb ik het sluimerende gevoel dat dat niet goed genoeg is. Dat een gedicht niet telt als het niet super ‘literair’ is (wat dat dan ook maar moge zijn).

Nu kan ik dat alles voor mezelf nog wel verdragen (daar ben ik werkelijk hard in), maar ik merk dat dit idee breder verspreid is, in de samenleving en zo, en dat vind ik erg. Als ik al het gevoel heb dat de wereld van de poëzie ver van me afstaat, moet dat voor anderen nog veel erger zijn. En gelukkig weet ik nog net genoeg van gedichten om te weten dat dat heel erg zonde is.

Ellen Deckwitz legde ooit in een artikel uit waarom dichters niet ‘gewoon’ opschrijven wat ze bedoelen: omdat ze precies opschrijven wat ze bedoelen. Ik vond dat een briljante uitleg. Een gedicht is een kunstwerkje waarin heel precies een bepaald gevoel, situatie, emotie wordt geschetst. Dat kan met halve zinnen, obscure referenties en gelaagde vergelijkingen, maar ook met ogenschijnlijk plompverloren zinnen of zelfs (houd je vast) ritme en rijm. Beide kan een lezer raken, in de war brengen, ontroeren. Dus ik vind het problematisch als er van sommige emoties gezegd wordt, ‘maar die zijn onterecht’.

Muziek, koffie, toerisme heeft ook snobs, maar ik ben niet bang dat mensen daardoor geen muziek meer durven te luisteren, koffie durven te drinken of op vakantie durven te gaan. Bij poëzie echter lijkt elk beginnend enthousiasme in de kiem gesmoord te worden door mensen die op een misselijkmakend denigrerende toon spreken. ‘Mag het iets literairder?’ Hou je bek joh.

Zoals ik al zei: onboos. Hier wat van mijn favoriete gedichten. Doei.

*Ik noem de naam van de groep en persoon niet. Die man kan er ook niks aan doen dat ik zo boos van hem word. Sec gezien zegt ie niks verkeerd. Gevalletje projectie dit.

Ik ben geen taalnazi. Ik snap dat ik als Neerlandicus én docent Nederlands de schijn tegen heb, dus ik zeg het nog maar een keer: ik ben geen taalnazi. Je hoeft je niet te verontschuldigen als je soms ‘als’ en ‘dan’ door elkaar haalt. Ik wens níet op feestjes aangeklampt te worden met een betoog over hen en hun. Laat dat samenzweerderige toontje maar zitten als je het over ‘me’ en ‘mijn’ hebt. Van harte gefeliciteerd dat jij de regels kent, maar laat me met rust.

Ik ben van de ‘taal verandert nou eenmaal’-school. Me in plaats van mijn? Efficiënt juist. Hun in plaats van zij? Over vijftig jaar is het de norm. Tag me dus ook niet in die Facebookpost over hoe je ‘sowieso’ schrijft. Ik word een beetje naar van de comments daar. Veel kotsemoji’s en veel superioriteitsgevoel. Terwijl, als jouw liefde voor taal bestaat uit het kennen van de spellingregels, heb je een leeg leven. Aaf Brandt Corstius schreef er lang geleden een rake column over in de Volkskrant: “alleen ontalige mensen ergeren zich aan ‘me jas’”.

Géén taalnazi dus. Taalnerd, daarentegen, absoluut. Als jij die ene procent bent van de mensen die op een feestje noch de ‘oh sorry ik was altijd slecht in dt’- benadering kiest, noch de ‘oeh vind jij het ook zo kut als mensen ‘irriteren’ verkeerd gebruiken’-benadering, dan heb je aan mij een goeie. Zeker als daarvoor iets taalenthousiasts in de plaats komt. Iets over de 48 naamvallen van het Tabassaran of zo, de stijlregisters van het Javaans, de tonen in het Punjabi. Of desnoods de verwondering over ‘hun hebben’, waar zou het vandaan komen? Waarschijnlijk kom je de rest van de avond niet meer van me af en waarschijnlijk ben ik ook verliefd op je geworden.

Disclaimer voor alle leerlingen die denken een weg gevonden te hebben naar een hoger cijfer en/of mensen die mijn professionaliteit in twijfel willen trekken: ik leg het kofschip en zo wel uit hoor. Ik denk dat het belangrijk is om te leren je goed uit te drukken, en daar horen af en toe regels bij. Ik wil dat mijn leerlingen een goede e-mail kunnen sturen. Ik wil dat ze serieus genomen worden als ze een sollicitatiebrief schrijven. Maar als ik een leerling ‘hij wilt’ hoor zeggen, moet ik niet kotsen. ‘Not judging your grammar, just analyzing it’, staat er op de sticker op mijn agenda.

Naar aanleiding van dit stukje schreef Matthijs een gastcolumn: “Hello. My name is Matthijs and I’m a recovering Taalnazi.“

Hoe corona onze taal heeft beïnvloed

Het jaar van corona. Het kan niet anders dan dat 2020 op die manier de boeken ingaat. Want hoeveel er ook is gebeurd (bosbranden, Beiroet, Biden, dingen met andere letters), corona was er altijd bij. Corona heeft een enorme impact gehad op de gezondheidszorg, de politiek, het persoonlijk leven van mensen, en ook: op de taal. Corona heeft onze taal veranderd.

Natuurlijk zijn er talloze nieuwe woorden ontstaan (anderhalvemetersamenleving, mondkapjesplicht, ellebooggroet), of woorden van jargon tot algemeen bekend geworden (besmettingsgraad, thuisquarantaine). De spellingscontrole zet nog onder de meeste van deze woorden een rood kringeltje, maar lang kan dat niet meer duren. Het Coronawoordenboek van de Taalbank geeft een bonte verzameling van bekende neologismen (corona-app) tot minder gebruikte coronawoorden (blotesnoetenland). Maar de veranderingen in de taal gaan verder dan de woorden.

The Big Rona
Corona. Corona. Corona. Als je niet al gek zou worden van de grote effecten ervan op samenleving, zou je wel gestoord raken van hoe vaak je het woord hoort. Misschien is het daarom dat mensen op zoek gaan naar alternatieven. In september appte een vriendin me: ‘Alleen verkouden of Rona denk je?’ Ik zie vaker dat soort ‘nicknames’ langskomen. Big Rona, the old Rona, (de) coroon, coroni, cor, roni.

Eerst werd ik een beetje ongemakkelijk van het contrast tussen de serieusheid van de ziekte en de speelsheid van de woordjes. Alsof de ernst van de situatie totaal ondermijnd werd. Maar daarin zit ook de kracht. Als het op 17 november precies een jaar geleden is dat de covidgeval ontdekt werd, schrijft iemand op Twitter: ‘Mooi uitgedost voor Miss Rona’s big birthday bash!’ Iemand anders beschrijft hoe ze op zoek was naar een baan, ‘but old rona has other plans lol’. Hier wordt de taal gebruikt om dat allesbeheersende corona even te relativeren tot een koddig begrip.

Het Irma-effect
Het gifje van Irma Sluis, waarin ze het woord ‘hamsteren’ vertolkt, heb ik volgens mij wel honderd keer voorbij zien komen. Bij de persconferenties was opeens een gebarentolk aanwezig, tot grote vreugde van velen. Vreugde van doven en slechthorenden, uiteraard, omdat dit als grote erkenning voelde voor bestaan en hun taal, maar ook vreugde van de rest van Nederland. De populariteit van gebarentolk Irma Sluis steeg tot zulke hoogte dat het internet niet uitgepraat raakte toen ze een keer afwezig was. Op social media werden gifjes gedeeld van leuke vertolkingen.

Op die bijna hysterische lol van velen kwam ook begrijpelijke kritiek. Irma en haar collega’s doen immers gewoon hun werk, en de Nederlandse Gebarentaal is geen gimmick, maar een echte taal. Toch heeft de populariteit veel goeds opgeleverd. Eindelijk is er een wet in de maak die de Nederlandse Gebaren officieel erkent, en de opleiding tot gebarentolk, die al jaren kampt met grote tekorten, kreeg maarliefst 42% meer aanmeldingen. Het Irma-effect, wordt het genoemd.

Sinds corona
Tenslotte is ‘in tijden van corona’, ook de betekenis van het woord corona zelf veranderd. Het begon ermee dat het bekend werd als naam van een ziekte. De officiële naam is uiteraard COVID-19 (Coronavirus Disease 2019), maar in het dagelijks taalgebruik lijkt corona de populariteitsstrijd gewonnen te hebben. Niet gek ook, want het is makkelijker en korter, en de kans dat iemand in verwarring is over wélk coronavirus je nou bedoelt, of dat je het misschien over het bier hebt, is nihil.

Daarnaast is de betekenis van het woord enorm verruimd. In het begin verwees corona alleen nog naar de ziekte, maar dat is inmiddels niet meer het geval. Nu hoor je mensen dingen zeggen als ‘het is corona’ of ‘sinds corona was ik mijn handen veel vaker’. Corona gaat daar niet over de ziekte, maar het verwijst naar de invloed die het virus op onze maatschappij heeft. Dat zie je ook aan woorden als coronababy, coronacorpulentie of coronakapsel. Die baby, de corpulentie en het kapsel komen echt niet door de ziekte, maar door de coronatijd waarin we leven, met alle maatregelen en gewoontes van dien.

In die betekenis heeft het woord corona zich ook in uitdrukkingen gevestigd. ‘In tijden van corona’ is binnen een jaar tijd een vaste uitdrukking – bijna een cliché – geworden. En soms zie ik zelfs een nieuwe zinsconstructie ontstaan. The Post Online kopte bijvoorbeeld: ‘Landelijke intocht Sinterklaas dit jaar GEHEIM, publiek niet welkom, want corona’. En de Groningse blog Sikkom: ‘IKEA Grunn weigert moeder met tweeling van één jaar oud, want corona’. ‘Want corona’, meer toelichting is er na een jaar doorspekt van coronanieuws blijkbaar niet meer nodig.

Dit artikel verscheen op zaterdag 12 december (in iets gewijzigde vorm) in het Dagblad van het Noorden en op 2 januari in de Leeuwarder Courant.